اضطراب اجتماعی به علائمی از اضطراب اشاره دارد که با ترس از مورد ارزیابی منفی قرار گرفتن در یک موقعیت اجتماعی همراه است. تفاوت میان اضطراب اجتماعی و اختلال اضطراب اجتماعی آن است که اضطراب اجتماعی، معیارهای تشخیص بالینی را شامل نمی‌شود، اما پریشانی روانی در موقعیت‌های اجتماعی روزمره را به همراه دارد. اضطراب اجتماعی، درجات مختلفی از اختلال عملکرد اجتماعی را ایجاد می‌کند و حتی سلامت روانی و جسمانی افراد را بطور جدی به خطر میندازد. برای مثال، اضطراب اجتماعی، اغلب با افسردگی همراه است.
این مطالعه به بررسی اضطراب اجتماعی در دانشجویان پرداخته است. دوران دانشجویی، معمولاً، اولین حضور جدی افراد، در جامعه محسوب می‌شود. دانشجویان با مواردی از قبیل مطالعه‌ی درس‌ها، جستجو برای کار و عشق، دست‌وپنجه نرم می‌کنند و اضطراب اجتماعی، مشکلات و موانعی را برای پیشرفت و زندگی عاشقانه‌ی آن‌ها ایجاد می‌کند. مطالعات نشان داده‌اند که از سال 1998 تا 2015، میزان اضطراب اجتماعی میان دانشجویان در چین، به شکل سالیانه، افزایش چشمگیری داشته است. بنابراین، کاهش اضطراب اجتماعی، برای افزایش سلامت روان و پیشرفت دانشجویان، اهمیت بسیار زیادی دارد.
طبق نظریه‌ی شناختی اضطراب اجتماعی، طرحواره‌ی شناختی (یعنی یک کد یا نشانه‌ی مرتبط با خاطرات قدیمی که قدرت تاثیرگذاری بر روی رفتار و افکار فرد دارند) افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی موجب می‌شود تا آن‌ها به آسانی مجذوب اطلاعات تهدیدکننده و فرآیندهای حافظه شوند. دو آزمایش، ویژگی‌های حافظه‌ی اجتماعی دانشجویان مبتلا به اضطراب اجتماعی را بررسی کرده است. در آزمایش اول، سوگیری حافظه‌ی اجتماعی این دانشجویان مورد مطالعه قرار گرفته است. در آزمایش دوم، از روش کلمات نشانه (روشی که از کلمات استفاده می‌کنند تا افراد، خاطرات مرتبط با آن واژه‌ها را بخاطر بیاورند. این واژه‌ها می‌توانند حاوی بار هیجانی منفی، برگرفته از زندگی اجتماعی فرد و… باشند) استفاده شده است تا میزان حافظه‌ی تداعی اجتماعی و درجه‌ی تعمیم‌دهی دانشجویان مبتلا به اضطراب اجتماعی بررسی شود.
طبق نظریه‌ی شناختی اضطراب اجتماعی، افرادی که اضطراب اجتماعی دارند، به دلیل تجربیات اجتماعی خود که با شکست همراه بوده‌اند، در مواجهه با موقعیت‌های اجتماعی عصبی شده و احساس فشار و اضطراب غیرقابل کنترلی را تجربه می‌کنند. و همین احساسات موجب می‌شوند تا افراد واکنش‌های نامطلوب بیشتری را نسبت به موقعیت داشته باشند، و این افزایش تدریجی، منجر به شکل‌گیری اضطراب اجتماعی می‌شود. و از همین نقطه، چرخه‌ای از اضطراب اجتماعی در فرد ایجاد می‌شود و یک کلمه یا تداعی یک خاطره می‌تواند به شدت آن‌ها را پریشان کرده و به وضعیت استیصال برساند.
در زمینه‌ی روابط بین‌فردی، طرحواره‌های منفی افراد دارای اضطراب اجتماعی، بیشتر توسط اطلاعات بیرونی فعال می‌شوند. افراد، اطلاعات تهدیدکننده را ذخیره و بازیابی می‌کنند و همین خاطرات منفی در تعامل بعدی فعال می‌شوند. طبق نظریه‌ی شناختی، فرآیند سوگیری محرک‌های اطلاعاتی موجب می‌شود تا افراد، به شکل پیوسته مضطرب بوده و تفسیری منفی از یک موقعیت اجتماعی داشته باشند. براساس این نظریه، ویژگی‌های روانشناختی بیماران دارای اضطراب اجتماعی با سوگیری منفی نسبت به موقعیت‌های اجتماعی، توسط فرآیندهای شناختی توجه، حافظه و تفسیر، مورد بررسی قرار گرفته است. مطالعات نشان دادند که این افراد، سوگیری توجهی (به معنای گرایش داشتن به توجه به عناصر معین، مانند تهدید، امنیت، غم و… و نادیده گرفتن عوامل دیگر است) (attentional bias) و سوگیری توضیحی (explanatory bias) (یعنی استدلال کردن، ربط دادن موضوعات به هم و جهت‌گیری در یک سو داشتن) نسبت به محرک‌های منفی داشتند.
پژوهشگران، با ایجاد یک موقعیت واقعی، سوگیری حافظه‌ی افرادی که اضطراب اجتماعی بالایی داشتند را بررسی کرده و دریافتند که زنان با اضطراب اجتماعی بالا، نسبت به زنان با اضطراب اجتماعی پایین‌تر، بازخوردهای منفی از سوی دیگران را با وضوح بیشتری به خاطر داشتند. اما برای یادآوری بازخوردهای مثبت، تفاوتی میان حافظه‌ی دو گروه (زنان با میزان اضطراب اجتماعی متفاوت) وجود نداشت. همچنین دریافتند که در مقایسه با اطلاعات خنثی، افراد دارای اضطراب اجتماعی، حافظه‌ی بهتری برای اطلاعات منفی داشتند و اطلاعات منفی را بیشتر به یاد می‌آوردند. این نشان می‌دهد که این گروه از افراد، برای اطلاعات منفی، سوگیری حافظه داشتند. مطالعات گسترده‌ای نشان دادند که خاطرات اجتماعی اولیه‌ی بیماران اضطراب اجتماعی، شامل یک تصویر منفی و تحریف‌شده است که تنش و اضطراب این افراد را در موقعیت‌های اجتماعی تشدید کرده و اضطراب اجتماعی آن‌ها را عمیق‌تر می‌کند. ولی وقتی حافظه‌ی اولیه بازنویسی شد، اضطراب اجتماعی افراد در موقعیت‌های مشابه کاهش یافت. نتایج در رابطه با کلمات نشانه، نشان دادند که افراد با اضطراب اجتماعی، کلمات منفی بیشتری را در مقایسه با کلمات خنثی به خاطر نیاورده و سوگیری حافظه برای کلمات منفی وجود نداشت. البته این نتایج می‌توانند متناقض باشند، زیرا شاید در آزمایش‌های انجام شده از کلماتی که صرفاً برای آزمایش درنظر گرفته شده بودند، به جای کلماتی از خاطرات مرتبط با روابط اجتماعی افراد، استفاده شده بود. خاطره‌ی مرتبط با یک موقعیت اضطرابی، برای هر فرد متفاوت است و حتی تغییرات جزئی در یک موقعیت مشابه، می‌تواند اضطراب اجتماعی را به شکل کاملاً متفاوتی در شخص نمایان کند. بنابراین ممکن است برخی از بیماران نسبت به کلماتی سوگیری حافظه داشته باشند که برای دیگران هیچ معنای خاصی ندارد.
تجربه‌ی شکست‌های اجتماعی، اضطراب اجتماعی را در موقعیت اجتماعی بعدی افزایش می‌دهد. از آنجایی که حافظه‌ی تداعی، تداعی کننده‌ی خلاصه‌ای از رویدادهای گذشته‌ی یک فرد است و به تجربه‌های شخصی فرد مربوط می‌شود، عاملی مهم برای تشدید اضطراب اجتماعی افراد محسوب می‌شود. این حافظه، یک حافظه‌ی بلندمدت، همراه با زمانبندی دقیق، تداعی‌کننده‌ی هیجان موقعیتی و تصویر فیزیکی است. حافظه‌ی تداعی، نقشی اساسی در عملکرد روانی فرد بازی می‌کند و یک فرآیند شناختی مهم برای درک عملکرد روانی در افراد است. بر اساس مدل شناختی اضطراب اجتماعی، حافظه‌ی تداعی در افرادی که اضطراب اجتماعی دارند، بیشتر دربردارنده‌ی اطلاعات منفی است. پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند که تداعی رویدادهای منفی و اضطراب‌زای شخصی مربوط به گذشته، در افراد با اضطراب اجتماعی بالا، به آسانی اتفاق میفتد. با توجه به آنکه این تداعی خاطرات، افراد را به تصوری منفی از خود واداشته و حافظه‌ی تداعی منفی را تشدید می‌کند، مطالعه‌ی ریشه و تأثیر این خاطرات، می‌تواند در پیدا کردن علت خودارزیابی‌های منفی افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی، کمک‌کننده باشد، چون خاطرات، معمولاً، وقتی بارها مرور شوند یا برای دیگران گفته شوند، از اصل داستان فاصله گرفته و تبدیل به قصه‌های جدید می‌شوند.
در برخی از مطالعات، گروهی که اضطراب اجتماعی بالاتری نسبت به دیگران داشتند، جزئیات بیشتری از رویدادهای منفی گذشته‌ی خود را به یاد داشتند و برخی از بیماران، خاطرات خود از تجربیات منفی را دردناک‌تر و آسیب‌رسان‌تر به ادراک آن‌ها از خودشان می‌پنداشتند، درحالی که هیچ تفاوتی میان تصور بیماران از خاطرات غیرمنفی وجود نداشت. اگرچه مطالعات بسیاری صورت گرفت، که این یافته‌ها را به چالش کشیده و حتی رد کردند، اما پژوهش‌ها در یک مورد اتفاق نظر داشتند: افرادی که دارای ویژگی‌های اضطرابی بالا هستند، قسمتهای اضطراب‌آور زندگی را بیشتر ثبت می‌کنند و همین باعث می‌شود تا خاطرات اضطراب‌آور بیشتری را توسط حافظه‌ی تداعی خود به یاد آورند.
ارتباطی خاص میان حافظه‌ی تداعی و حافظه‌ی عمومی وجود دارد. حافظه‌ی تداعی از حافظه‌ی عمومی نشأت می‌گیرد و این پژوهش برای کشف ویژگی‌های سوگیری حافظه در افراد مضطرب اجتماعی، از دو جنبه‌ی حافظه‌ی عمومی و حافظه‌ی تداعی به بررسی این ویژگی‌ها پرداخته است. در نهایت، نتایج نشان داده است که افراد دارای اضطراب اجتماعی بالا، در مقایسه با گروهی که اضطراب اجتماعی پایین‌تری را تجربه می‌کنند، سوگیری حافظه نسبت به کلمات و اطلاعات منفی دارند. همچنین، درجه‌ی بالاتری از تعمیم‌دهی و حافظه‌ی تداعی منفی در این افراد وجود دارد. یعنی جملات را به تجارب یا تجارب را به افکار بی‌ارتباط، مرتبط کرده و تعمیم می‌دهند و به همین علت، این افراد هرچه بیشتر با دوستان درد دل کنند یا درد دل دیگران را بشنوند، بیشتر در موقعیت‌های اضطرابی قرار می‌گیرند. درخصوص درمان آن‌ها باید درمانگر یا روانشناس به تمایز بین قصه‌های خیالی و واقعیت‌های عینی بیشتر توجه کرده و مراجع را از بازی‌های ناخودآگاه خود برحذر دارد.
منبع: Gong, H., Cao, Q., & Li, M. (2023). Social memory characteristics of non-clinical college students with social anxiety. Journal of Affective Disorders
تألیف و ترجمه: دکتر مهدی علی‌محمدی، الهه دهقانی
طراح تصویر: پارسا رستمی