مجموعه‌ای از پژوهش‌ها، شباهت‌های میان اعتیادهای رفتاری و اختلالات مصرف مواد را نشان داده‌اند. به همین دلیل، در ویرایش پنجم راهنمای تشخیصی و آماری سلامت روان، اختلال‌های مرتبط با مواد و قماربازی با هم، در دسته‌ی اختلال‌های اعتیادآور و موادمحور قرار داده شدند، و اختلال بازی‌های آنلاین، به عنوان شرایطی برای پژوهش‌های آینده در نظر گرفته شد.
اختلال‌های اعتیادآور، از دغدغه‌های بزرگ سلامت عمومی محسوب می‌شوند، که نه تنها برای خود افراد، بلکه برای خانواده، دوستان و جامعه، پیامدهای منفی به همراه دارند. تخمین‌های بین‌المللی نشان می‌دهند که قسمت بزرگی از مردم، حداقل یکبار، به دلیل نوشیدن الکل، مصرف مواد غیرقانونی یا مشکلات مرتبط با قماربازی فرد دیگری، آسیب دیده‌اند. دوستان نزدیک و خانواده‌های یک فرد معتاد، آسیب‌های قابل توجهی در حوزه‌های مختلف، ازجمله پریشانی هیجانی یا روانشناختی، تخریب رابطه‌ها، درهم شکسته شدن یا درگیری، آسیب فیزیکی یا روانی، ضرر و زیان مالی، فعالیت مجرمانه یا کاهش عملکرد در کار و مطالعه را گزارش کرده‌اند. به دلیل این حجم گسترده از زیان‌های متحمل شده، دوستان نزدیک و خانواده‌ها، بیش از پیش نیاز دارند تا به فکر راهکارهای درمانی برای خود باشند، از این‌رو تلاش برای ارزیابی گزینه‌های مداخله‌ای مختلف، که بدون تکیه بر حضور فرد معتاد، به خانواده‌ها و دوستان نزدیک داده می‌شود، رو به افزایش است. اینگونه مداخله‌ها، با مداخله‌هایی که فرد معتاد همراه با خانواده و دوستان نزدیک خود حضور دارد و مداخله بر شخص معتاد متمرکز است، یا مداخله بطور همزمان بر هر دو سمت اعمال می‌شود، متفاوت است (برای نمونه زوج‌درمانی‌ها).
مداخله‌هایی که برای خانواده‌ها و دوستان انجام می‌شوند، دارای دو هدف هستند: 1. کمک به آن‌ها باعث می‌شود تا از شخص معتاد حمایت و او را درگیر درمان کنند و یا رفتار اعتیادآور فرد را کاهش دهند. 2. کمک به آن‌ها، موجب می‌شود تا بتوانند آسیب‌های رفتاری فرد معتاد را مدیریت کنند. اگرچه آگاهی از اهمیت توجه به نیازهای درمانی خانواده‌ها و دوستان نزدیکی که تحت تأثیر اعتیاد هستند، روز به روز بیشتر می‌شود، اما همچنان بیشتر به مداخله‌هایی که بر حضور شخص معتاد تکیه دارند، پرداخته می‌شود.
اگرچه شواهد زیادی وجود دارند که تأثیر مداخله‌های روانشناختی بر خانواده‌ها و دوستان نزدیکی که متأثر از اعتیاد هستند، را نشان می‌دهند، اما هنوز اطلاعات کمی در مورد اجزای فعالی که ممکن است بین مداخلات مؤثر و غیرمؤثر تفاوت ایجاد کند، وجود دارد. بنابراین، هدف از این مطالعه شامل این دو مورد می‌شود: 1. شناسایی میزان گروه‌های BCT موجود در مداخلات روانشناختی حال حاضر. 2. تصمیم‌گیری درباره‌ی این مسأله که آیا استفاده از گروه‌های BCT مشخص در این مداخلات، موجب افزایش تأثیر مداخله می‌شود یا خیر.
نتایج تأثیر BCT بر خانواده و دوستان نزدیک (family and close friends (FCF))
در تمام نتایج FCF، پنج گروه BCT تعدیل‌کنندها‌ی چشمگیری برای تغییر از قبل از مداخله، تا پس از مداخله بودند. یافته‌های دو گروه BCT که شامل 1. پاداش و تهدید، و 2. پیامدهای قراردادی بودند، درباره‌ی نتایج مرتبط با FCF متفاوت ظاهر شدند: با حذف تکنیک‌های پاداش و تهدید و پیامدهای قراردادی، بهبودهای بیشتری در افسردگی و اضطراب FCF پدید آمدند، اما از طرفی، گنجاندن این گروه‌های BCT در مداخلات، در مقایسه با مداخلات بدون این گروه‌ها، بهبود قابل‌توجهی را در آسیب‌های مربوط به اعتیاد نشان داد.
سه گروه دیگر، تنها یک نتیجه‌ی FCF را به دنبال داشتند. این سه گروه BCT شامل این موارد بود: 1. اهداف و برنامه‌ریزی، 2. بازگردانی یک سبک زندگی متعادل و 3. بازخواست فرد معتاد برای شرکت در درمان. مداخلات گروه (2) با بهبود بیشتری در پریشانی روانشناختی FCF همراه بود. در مقابل، مداخلات بدون مورد (1) و (3)، در گذر زمان، تأثیرات بیشتری بر بهبود آسیب‌های مرتبط با اعتیاد و اضطراب‌های FCF نشان دادند.
نتایج تأثیر BCT بر شخص معتاد
تحلیل نتایج مرتبط با فرد معتاد (مانند تعداد دفعات مصرف) نشان داد که از بین 14 گروه BCT، چهار گروه تأثیر بسزایی برای تغییر از پیش از مداخله، به پس از مداخله داشتند. این یافته‌ها تأیید کردند که اگرچه وجود یا عدم وجود تکتیک‌های تکرار و جایگزینی، پاداش و تهدید، پیامدهای قراردادی و بازگردانی یک سبک زندگی متعادل در مداخلات، بهبود قابل‌توجهی در طول زمان به همراه دارند، اما مداخلات همراه با این گروه‌های BCT، با اندازه‌های اثر بزرگ‌تری همراه هستند. بنابراین، یافته‌ها حاکی از آن بود که مداخلاتی که به خانواده و دوستان نزدیک کمک می‌کنند تا از شخص معتاد حمایت کنند، می‌توانند از تکنیک‌های مورد استفاده در گروهای BCT سود ببرند. این گروه‌های BCT، شامل جایگزینی رفتار، تمرین رفتاری و پاداش بودند.
جایگزینی رفتار به این معناست که فرد، خارج از محلی که رفتار اعتیادی (مصرف مواد، قمار و یا هر رفتار اعتیادآور دیگری) را در آن انجام داده است، مانند خانه، کلوپ‌های بازی و خانه‌ی دوستان، مدت زمانی که به مصرف یا بازی می‌پرداخته است را به فعالیت فیزیکی دیگری اختصاص داده و جایگزین رفتار اعتیادی خود کند. این فعالیت فیزیکی باید فعالیت نسبتاً سنگینی باشد، که هم شدت و هم تکرار را شامل شود. به گونه‌ای که به عضلات فشار وارد کرده و تعداد بالایی داشته باشد، مانند صخره‌نوردی، کوه رفتن، دوچرخه‌سواری، دویدن و تنیس بازی کردن.
تمرین رفتاری به این معناست که شخص در محل‌هایی که رفتار اعتیادی را انجام داده است، حضور پیدا کند اما کار دیگری انجام دهد. برای مثال، در جایی که با دوستان خود الکل نوشیده است، حاضر شود ولی چیپس بخورد. یا در محل قماربازی باشد، اما فقط مشاهده‌گری کرده و خود را از انجام بازی منع کند.
در تکنیک پاداش، فرد تمایل دارد که رفتار مورد نظر را انجام دهد، اما خود را کنترل کرده می‌کند، در نتیجه به عنوان پیامد کار خود، پاداشی را دریافت می‌کند. این پاداش می‌تواند از سمت خودش، مانند خرید یک بستنی یا دلگرمی دادن به خود باشد، یا از سمت دیگران صورت بگیرد. برخلاف انگیزش، که به شکل درونی تأثیرگذارتر از حالت بیرونی آن است، پاداش بیرونی و از جانب دیگران، مؤثرتر عمل می‌کند.
منبع: Merkouris, S. S., Rodda, S. N., Aarsman, S. R., Hodgins, D. C., & Dowling, N. A. (2023). Effective behaviour change techniques for family and close friends: A systematic review and meta-analysis across the addictions. Clinical Psychology Review, 102251
تألیف و ترجمه: دکتر مهدی علی‌محمدی، الهه دهقانی
طراح تصویر: پارسا رستمی