با افزایش سن، نیاز به حفظ و تقویت سلامت مغز برای جلوگیری از آلزایمر یا دیگر بیماری‌های شناختی بیش از پیش احساس می‌شود. محققان به دنبال یافتن مداخلاتی هستند که بتوانند در پیشگیری، تشخیص، و درمان اختلالات شناختی خفیف، زوال عقل، و بیماری آلزایمر موثر باشند.
در این یادداشت، که ترجمه‌ایست از مقاله‌ای که در سایت انجمن روانشناسی آمریکا منتشر شده است، چهار پیشرفت اخیر در حوزۀ سلامت مغز را بازگو کرده‌ایم که می‌توانند کیفیت زندگی را در دوران سالمندی بهبود بخشند.
تنفس آهسته: راهی ساده و موثر برای آرامش ذهن و بدن
فعالیت سیستم عصبی سمپاتیک، که با واکنش استرس مرتبط است، در افراد مسن بیشتر مشاهده می‌شود. این موضوع می‌تواند خطر زوال عقل یا آلزایمر را افزایش دهد. از این‌رو، محققان تلاش می‌کنند تا با استفاده از تکنیک‌های آرامش‌بخش، سیستم عصبی سالمندان را از وضعیت استرس به حالت آرامش منتقل کنند.
به گفته دکتر مارا ماتر، استاد روانشناسی، مهندسی زیست‌پزشکی و مطالعات سالمندی در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی، تمرینات بیوفیدبک همراه با تنفس آهسته یکی از راه‌های موثر برای تنظیم ضربان قلب و کاهش اثرات منفی استرس بر مغز است.
در یک کارآزمایی بالینی، ماتر و همکارانش بزرگسالان 65 تا 80 ساله را مورد بررسی قرار دادند. هدف از این مطالعه چه بود؟ افزایش تنوع ضربان قلب (heart rate variability)، که نشانۀ فعالیت سیستم پاراسمپاتیک است (سیستم مرتبط با آرامش).
نتایج نشان داد افرادی که تا رسیدن به آرامش عمیق، تنفس آهسته را تمرین کردند، نسبت به گروهی که تنفس عادی داشتند، سطح پایین‌تری از اضطراب و افسردگی را تجربه می‌کردند. همچنین، آنها سطوح پایین‌تری از آمیلوئید بتا داشتند. آمیلوئید-بتا می‌تواند پلاک‌هایی در مغز شکل دهد که یکی از ویژگی‌های مشخص بیماری آلزایمر است.
در همین مطالعه، در افراد مسن‌تری که در مداخلۀ تنفس آهسته شرکت کردند، افزایش حجم در زیر ناحیه‌های هیپوکامپ مشاهده شد. این ناحیه از مغز برای فرآیندهای حافظه حیاتی است و در مراحل اولیۀ بیماری آلزایمر کاهش می‌یابد.
به گفتۀ ماتر، تنفس آهسته ممکن است مراحل اولیۀ بیماری آلزایمر را در بزرگسالانی که هنوز از نظر شناختی سالم هستند آهسته کند. این یعنی:
تکنیک تنفس آرام، می‌تواند راهی کم‌هزینه و کم خطر برای کاهش خطر ابتلا به زوال عق و جلوگیری از آلزایمر باشد که هر کسی قادر است بدون نیاز به وسیله یا ملزومات خاصی انجامش دهد.
گوشی‌های هوشمند: ابزار جدید برای زندگی مستقل سالمندان
شواهدی نشان داده‌اند که استفاده مؤثر از فناوری‌های پیشرفته می‌تواند به افراد کمک کند تا تأثیر زوال شناختی را راحت‌تر بپذیرند و در مواردی حتی می‌تواند از بروز یا پیشروی آلزایمر جلوگیری کند. دکتر مایکل کی. اسکالین، دانشیار روانشناسی و علوم اعصاب، برای انجام یک کارآزمایی تصادفی کنترل شده رفتاری، به افراد بین 55 تا 92 سال مبتلا به زوال عقل خفیف استفاده از گوشی‌های هوشمند را آموزش داد.
تیم اسکالین می‌خواهد ببیند که چطور می‌شود این دستگاه‌ها را در جهت حفظ عملکرد روزانه و سلامت کلی افراد مبتلا به بیماری‌ها به کار بگیرد. محققان در این مطالعه بر کمک به شرکت کنندگان در تنظیم یادآورهای قرار ملاقات مکرر به عنوان راهی برای بهبود کیفیت زندگی تمرکز کردند. اسکالین گفت: «افراد مبتلا به زوال عقل اغلب با حافظۀ آینده‌نگر یا توانایی به یاد آوردن انجام کارها در آینده مشکل دارند. در این مطالعه، افرادی که مراقب سالمند هستند مانند همسر، فرزند بزرگسال، خویشاوند کوچک‌تر یا پرستار استخدام‌شده، گزارش کردند که شرکت‌کنندگانی که دچار زوال شناختی بودند، عملکرد مستقل خود را در طول یک ماه بهبود بخشیدند
اسکالین معتقد است که استفاده از دستگاه‌های دیجیتال می تواند یک عامل محافظتی در سلامت شناختی نیز باشد و به ذخیرۀ شناختی در افراد مسن کمک کند. زیرا هر چه افراد از نظر ذهنی فعال‌تر باشند، احتمال بیشتری دارد که توانایی‌های شناختی در آنها حفظ شود.
فناوری مشوق ایجاد ارتباط‌های اجتماعی است که موجب تقویت مهارت‌های شناختی می‌شود و راه‌هایی برای مقابلۀ بهتر با مشکلات روزمره، مانند فراموش کردن قرار ملاقات یا دارو، ارائه می‌کند.
بازی‌های ویدیویی: وقتی سرگرمی به درمان تبدیل می‌شود
آدام گزالی، پزشک و پژوهشگر و بنیان‌گذار مرکز علوم اعصاب Neuroscape، به فناوری به‌عنوان یک نوع درمان برای کاهش عملکرد شناختی نگاه می‌کند. او می‌گوید:
«ما هنوز داروهای کاملی نداریم؛ برخی افراد به داروها واکنش نمی‌دهند و ممکن است عوارض جانبی داشته باشند. هدف من این است که [فناوری‌های موثری] بسازم و آنها را با شواهد محکم تأیید کنم.»
گزالی که استاد نورولوژی، فیزیولوژی، و روان‌پزشکی در دانشگاه کالیفرنیا، سانفرانسیسکو است، بر ساخت و بررسی بازی‌های درمانی مبتنی بر تبلت و واقعیت مجازی تمرکز دارد. این بازی‌ها به بهبود توانایی تمرکز کمک می‌کنند. برخی از مطالعات او بر روی سالمندان انجام شده است و شواهد نشان می‌دهد که بازی‌ها می‌توانند عملکرد شناختی را که اغلب با افزایش سن کاهش می‌یابد، بهبود دهند.
بازی‌های ویدیویی طراحی‌شده در Neuroscape از نوع تطبیقی و چرخه بسته هستند. این یعنی چالش‌ها و پاداش‌ها بر اساس داده‌های کاربر و توانایی او به‌صورت بلادرنگ تنظیم می‌شوند، برخلاف اکثر بازی‌های تجاری. برای مثال، اگر کسی به سوالات به‌آرامی پاسخ دهد، بازی ابتدا آسان‌تر شروع می‌شود و به‌تدریج دشوارتر می‌شود. اگر کاربر نیاز به چالشی بیشتر داشته باشد، بازی خود را با او تطبیق می‌دهد.
یکی از بازی‌های ساخته‌شده در Neuroscape، Neuroracer، به‌طور خاص برای بهبود توجه در افراد مسن طراحی شده است. این بازی اولین و تنها درمانی است که توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) به‌عنوان درمان از طریق بازی ویدیویی تأیید شده است.
بعضی از بازی‌های Neuroscape هنوز در مرحلۀ پژوهش هستند، اما گزالی امیدوار است در نهایت این بازی‌ها به مقیاس گسترده‌ای برسند تا پزشکان بتوانند آنها را تجویز کنند یا بیماران به‌طور مستقل و همراه با درمان‌های روان‌شناختی از آنها استفاده کنند. او می‌گوید:
ما مجموعه‌ای از ابزارهای فناورانه خواهیم داشت که مکمل رویکردهای استاندارد درمانی، مانند دارو و رفتاردرمانی باشند.
ارزیابی‌های شناختی دیجیتال: راهی برای شناخت بهتر مغز شما
بازی‌های ویدیویی می‌توانند به حفظ توانایی‌های شناختی کمک کنند، اما برخی افراد ممکن است از وظایف غیر بازی‌گونه سود بیشتری ببرند. آرون سیتز، استاد روانشناسی در دانشگاه نورث‌ایسترن در بوستون و مدیر مرکز Brain Game در دانشگاه کالیفرنیا، ریورساید، توضیح می‌دهد:
«برای برخی، بازی‌ها می‌توانند ساختاری انگیزشی فراهم کنند، اما برای دیگران، ممکن است حضور عناصر متحرک روی صفحه نمایش بیش از حد گیج‌کننده یا حواس‌پرت‌کننده باشد و در نتیجه بازی به همان اندازه مؤثر نباشد.»
سیتز بر طراحی اپلیکیشن‌های دیجیتالی تمرکز دارد که تفاوت‌های فردی در شناخت را اندازه‌گیری می‌کنند—برای مثال، توانایی فرد در انجام وظایفی که نیاز به مقابله با عوامل حواس‌پرتی دارند. این اپلیکیشن‌ها مداخلاتی را پیشنهاد می‌کنند که می‌توانند مفید باشند، چه به صورت بازی و چه در قالبی دیگر. هدف او چیست؟ اینکه بفهمد چگونه عواملی مانند شناخت، سبک زندگی، تجربیات فرهنگی و سلامت کلی بر تعامل افراد با مداخلات مختلف تأثیر می‌گذارند.
آزمایشگاه سیتز چندین بازی و ابزار طراحی کرده است که به نیازهای فردی پاسخ می‌دهند. یکی از اپلیکیشن‌های حافظه که او در حال مطالعه بر روی آن است، Recollect نام دارد و به‌صورت رایگان در فروشگاه‌های اپل و اندروید در دسترس است. این برنامه از کاربران می‌خواهد که حافظۀ خود را برای به یاد آوردن یک سری رنگ که روی صفحه نمایش داده می‌شود، به کار بگیرند. نسخه دیگری از این برنامه، همان اصول را دارد اما در قالب یک بازی با فضانوردی است که در حال جمع‌آوری جواهرات رنگی در فضاست.
نگاهی امیدوارانه به آیندۀ سلامت مغز و راهکارهای نوین برای جلوگیری از آلزایمر
با توجه به پیشرفت‌های پژوهشی در زمینۀ شناخت و مغز سالمندان، دلایل امیدوارکننده‌ای برای آینده وجود دارد. پژوهشگران این حوزه به دنبال بهبود و گسترش مداخلات خود هستند تا افراد بیشتری بتوانند پیش از بروز اختلالات شناختی به منابعی دسترسی داشته باشند که عملکرد مغزشان را بهبود می‌بخشد.
مارا ماتر می‌گوید:
پاتولوژی آلزایمر دهه‌ها پیش از ظاهر شدن علائم در مغز افراد انباشته می‌شود، بنابراین مهم است که تا حد امکان آن را کند کنیم. مداخلاتی که افراد سالم می‌توانند در دهۀ 50 یا حتی زودتر انجام دهند، می‌تواند واقعاً مفید و هیجان‌انگیز باشد.