سالمند آزاری: چالش‌های پنهان، اثرات جبران‌ناپذیر

منظور ما از پیر آزاری یا سالمند آزاری چیست؟

سالمند آزاری به معنی کم توجهی، غفلت، چشم انتظار گذاشتن، آزار کلامی، روانی و فیزیکی افراد سالمند است که باعث کاهش طول عمر، به خطر افتادن سلامتی و کرامت انسانی آنها می‌شود.

در جامعه‌ای که سالمندان سرمایه‌های تجربی و معنوی آن هستند، سالمند آزاری نه‌تنها بی‌توجهی به ارزش‌های انسانی بلکه بی‌مهری به آیندۀ خود ماست. سالمندان به‌جای آنکه روزهای پایانی عمرشان را با آرامش سپری کنند، درگیر چالش‌هایی می‌شوند که اغلب در سکوت و انزوا باقی می‌ماند.

انواع سالمند آزاری

سازمان جهانی بهداشت (WHO) تخمین زده است که از هر 6 فرد بالای 60 سال، یک نفر سالانه نوعی از سوءاستفاده یا بدرفتاری را تجربه می‌کند. بدرفتاری‌هایی از قبیل آزار جسمی، جنسی، روانی، مالی، بی‌توجهی و از دست دادن کرامت و احترام است. آمارها نشان می‌دهد که در مراکز مراقبت از سالمندان، دو نفر از هر سه کارمند دست‌کم یک‌بار مرتکب بدرفتاری شدید در قبال سالمندان شده‌اند. این موضوع علاوه بر نقض حقوق انسانی، می‌تواند باعث آسیب‌های جسمی و روانی شدید، افزایش استفاده از خدمات درمانی و حتی مرگ زودرس شود. (New WHO resource highlights five priorities for ending abuse of older people)​.

در ایران خودمان هم اوضاع خیلی بهتر از این نیست. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که عواملی مانند تغییر سبک زندگی خانواده‌ها، فاصله‌های نسلی و فشارهای اقتصادی، احتمال بروز این نوع سوءاستفاده‌ها را افزایش می‌دهد. همچنین، بسیاری از سالمندان به دلیل وابستگی مالی به خانواده یا فقدان قوانین حمایتی کافی، قادر به گزارش دادن این آزارها نیستند.

انواع سالمندآزاری را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:

• آزار فیزیکی: ضرب و شتم یا ایجاد محیطی که سالمند در آن ایمنی ندارد.
• آزار روانی: تحقیر، سرزنش یا بی‌توجهی به احساسات سالمند.
• آزار اقتصادی: سوءاستفاده از منابع مالی سالمند یا در مضیغۀ مالی قرار دادن آنها.
• غفلت: عدم تأمین نیازهای اولیه‌ی سالمندان مانند تغذیه و مراقبت.

دلایل سالمند آزاری

بیشتر اوقات سالمندآزاری ریشه در نگرش‌های فرهنگی، دیدگاه‌های نادرست دربارۀ سنین سالمندی و فشارهای اجتماعی دارند. به طور کلی، دلایل سالمندآزاری را می‌توان در این سه شاخه جستجو کرد:

باورهای غلط درباره سالمندان:

ضعیف فرض کردن سالمندان: باوری که منجر به نادیده گرفتن توانمندی‌ها و استعدادهای آن‌ها می‌شود. بسیاری با ناتوان فرض کردن سالمندان مانع آنها از رسیدگی به کارهای روزمره یا انجام فعالیت‌های مورد علاقه‌شان می‌شوند.

آنها را در انتظار مرگ دیدن: متأسفانه دید برخی از افراد جامعه به افراد پیر و سالمند چنین است که انگار آنها به انتهای خط رسیده‌اند. یا جز انتظار برای فرارسیدن پایان عمرشان کار دیگری نمی‌توانند انجام دهند. این نگرش باعث کاهش توجه به نیازها و خواسته‌های سالمندان و در نتیجه کاهش ارزش و کرامت انسانی آن‌ها می‌شود.

منافع شخصی و دیدگاه‌های خودمحورانه:

تفکر دربارۀ ارث و میراث بعد از مرگ سالمندان: این تفکر ممکن است منجر به رفتارهای سرد و سوءاستفاده مالی از سالمندان شود.
مسئولیت زیاد دادن از روی خودخواهی: مانند سپردن وظایف سنگین نگهداری از کودکان یا حیوانات خانگی، بدون در نظر گرفتن محدودیت‌های جسمی و روحی سالمندان.

تفاوت‌ها و فاصلۀ بین نسل‌ها

به سخره گرفتن شیوۀ صحبت کردن، باورها یا نصیحت‌هایشان: این رفتارها نشانه‌ای از بی‌احترامی و کاهش اعتمادبه‌نفس سالمندان است.

فرض کنید پدربزرگ یا مادربزرگ سالخورده‌ای در یک جمع خانوادگی داستانی از گذشته‌اش تعریف می‌کند یا به استناد تجربیاتش دیگران را نصیحت می‌کند. اما اطرافیان به جای گوش دادن و احترام گذاشتن، با خنده یا جملاتی مثل «باز شروع کرد!» صحبت او را قطع می‌کنند. این رفتارها نه تنها نشان‌دهندۀ بی‌احترامی است، بلکه باعث می‌شود آنها احساس کنند که دیگر ارزشی ندارند.

نکته: خیلی اوقات ما به دلیل فاصلۀ نسلی و تفاوت‌های فرهنگی سخنان یا رفتارهای سالمندان را قدیمی و نامربوط می‌دانیم. درست است که سالمندان معمولاً ارزش‌ها و باورهای متفاوتی نسبت به نسل‌های جدید دارند اما می‌توانیم با پذیرش تفاوت‌ها، به آن‌ها فرصت دهیم که در محیطی سرشار از محبت و توجه، حضورشان را در کنارمان معنادارتر کنند. این نگاه باعث تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی و ایجاد تعادلی زیبا میان نسل‌ها می‌شود.

برای کاهش سالمند آزاری چه کار باید کرد؟

آموزش جامعه و خانواده‌ها: آموزش به جامعه در خصوص نیازها و حقوق سالمندان برای تغییر نگرش‌ها ضروری است. سازمان جهانی بهداشت (WHO) در پروژۀ «دهۀ سالمندی سالم» (2021-2030) به افزایش آگاهی عمومی دربارۀ نیازها و حقوق سالمندان اشاره کرده است. این برنامه شامل برگزاری کمپین‌ها، کارگاه‌های آموزشی و ایجاد منابع برای تغییر نگرش نسبت به سالمندان است.

حمایت‌های قانونی: وضع قوانین مؤثر برای محافظت از سالمندان در برابر آزار یکی از گام‌های ضروری است. به عنوان مثال، در بریتانیا قوانینی برای مقابله با سوءاستفاده از سالمندان، از جمله سوءاستفاده از وکالت‌نامه‌ها، تصویب شده است. چنین قوانینی به کاهش سالمند آزاری و ایجاد نظارت بیشتر بر این بخش کمک می‌کنند.

افزایش خدمات حمایتی: ارائه خدمات حمایتی مانند مشاوره‌های روان‌شناختی و خانه‌های سالمندان باکیفیت می‌تواند به پیشگیری از سالمندآزاری کمک کند. به علاوه، فراهم آوردن امکانات مراقبتی در خانه برای سالمندان نیز اثرات مثبتی در کاهش آزارهای جسمی و روانی دارد.

ارتقای آگاهی سالمندان: آموزش سالمندان در خصوص حقوق‌شان و راه‌های دفاع از خود، آن‌ها را برای مواجهه با خطرات احتمالی تجهیز می‌کند. آموزش‌هایی شامل برنامه‌های گروهی و اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌ها که سالمندان را قادر سازد از خود در برابر آزارهای احتمالی محافظت کنند.

هر کدام از ما چه کاری برای کاهش بدرفتاری با سالمندان می‌توانیم انجام دهیم؟

اولین قدم، تغییر نگاه‌مان به سالمندان است. باید آن‌ها را به‌عنوان انسان‌هایی با ارزش و تجربه‌های گران‌بها ببینیم، نه افرادی ضعیف یا نیازمند ترحم. در نتیجه، با رفتار محترمانه، گوش دادن به صحبت‌هایشان و درک نیازهایشان قادر خواهیم بود هم دنیای بهتری برای سالمندان بسازیک و هم زندگی خودمان را بهبود بخشیم. این احترام از خانه شروع می‌شود و تا جامعه گسترش می‌یابد.

شما حاضرید امروز چه کاری برای بهبود کیفیت زندگی و کرامت انسانی مادر و پدر سالخوردۀ خود انجام دهید؟

برای اطلاعات بیشتر، می‌توانید به این منابع مراجعه کنید:

Preventing abuse of older people

Gonyea, J. G. (2023). Elder Abuse and Prevention: A Global Overview. Journal of Aging & Social Policy. Link to article 

Butler, R. N., & colleagues. (2023). Legal Frameworks and Elder Abuse Prevention. International Journal of Law and Aging. Link to article

ما و معضل سالمند آزاری – ایرنا

مقاله | روز جهانی آگاهسازی درخصوص سالمندآزاری | دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور

دکتر مهدی علی محمدی