رفتار خودکشی، شامل چندین عامل محرکه است. به دلیل پیچیدگی آن، علم تجربی از طریق روشهای متعددی به بررسی این مسأله میپردازد. بهکارگیری یک دیدگاه تکاملی، یکی از شیوههایی است که کمتر مورد توجه واقع شده است. این مطالعه، دو فرآیند تکاملی، که ممکن است در رفتار خودکشی دخالت داشته باشند، را توضیح میدهد. این دو فرآیند، رفتار فرااجتماعی و رفتارهای اجتنابی نام دارند. مطالعات چنین نشان دادهاند که جنبههایی از رفتار خودکشی، به رفتارهای فداکارانه در حیوانات فرااجتماعی شباهت دارند. و سیستمهای مشابه به سیستمهای متوقفکنندهی بیشبرانگیختگی، که در رفتارهای اجتنابی دخالت دارند، ممکن است میان افراد متمایل به خودکشی فعال شوند. این فرآیندها، منابع جدیدی از اطلاعات و راهحلها را در رابطه با خودکشی ارائه میدهند.
با توجه به اسناد موجود، اندیشهها و رفتارهای مرتبط با خودکشی به 2000 سال پیش از میلاد بازمیگردند و خودکشی به عنوان عنصری از زندگی انسان، برای هزاران سال، وجود داشته است. به همین علت، دور از ذهن نیست که منشأ آن را در مجموعهای از مکانیسمهای تکاملی جستجو کرد که برای بقای ما و ژنهای ما ایجاد شدند. همچنین باید توجه داشت که خودکشی اثرات مخربی را نیز، در این هزارهها به همراه داشته است و هیچ شواهد روشنی از مزایای تکاملی آن وجود ندارد. بنابراین این امکان وجود دارد که بعضی از مؤلفههای این سیستمهای تکاملی، مختل شده و هدف اصلی خود یا کارکردی که از ابتدا داشتهاند را از دست دادهاند. همچنین این امکان وجود دارد که پژوهشها، از طریق بررسی تجربی دقیق خودکشی در چارچوب این سیستمها، مسیرهای جدیدی را برای کاهش مشکلات مرتبط با خودکشی و مرگ ناشی از آن به دست آورند.
ارتباط میان خودکشی و رفتار فرااجتماعی در انسان
یک گونه، زمانی فرااجتماعی در نظر گرفته میشود که این 4 ویژگی را از خود نشان دهد: 1. مراقبت چندنسلی از جوانان 2. مراقبت مشارکتی از نوزادان و جوانان 3. تقسیم کار و 4. دفاع از یک محدودهی مشترک. معیار چهارم، نادرترین گزینه است و شامل این موضوع میشود که یکی از اعضای گونه، حاضر به مرگ خود برای جامعهاش میشود، که تنها حدود 20 گونه با این شاخص شناسایی شدهاند. با مطالعات انجام شده بر روی رفتار فرااجتماعی، انسان به عنوان یک موجود فرااجتماعی شناخته میشود، که بسیاری از موفقیتهای تکاملی او را به این کیفیت، نسبت میدهند.
برخلاف موفقیت تکاملی گونهی انسان، مؤلفههای طبیعت فرااجتماعی ما ممکن است مختل شده باشند، و همین امر میتواند مرگبار عمل کند و عاملی برای خودکشی در نظر گرفته شود. خودکشی، یک ناهنجاری رفتار فرااجتماعی است، و رفتار فداکارانه، که به عنوان یک مکانیزم دفاعی میان حیوانات فرااجتماعی وجود دارد، میتواند یک مؤلفهی اصلی دخیل در این ناهنجاری باشد. خودحذفی، یکی از پنج گروه اصلی از رفتار فداکارانه است که در حیوانات فرااجتماعی وجود دارد. خودحذفی در گونههای فرااجتماعی، طی دوران بیماری دیده میشود. پژوهشگران بر این باورند که خودکشی، شکلی از این خودحذفی است. با در نظر گرفتن خودکشی به عنوان ناهنجاری این مکانیزم، میتوان چنین نتیجه گرفت که کسی که خودکشی میکند، خود را باری بر دوش جامعه یا روابط بینفردیاش میبیند.
معمولاً افراد در ساعات و روزهای پیش از اقدام به خودکشی، یک حالت بیشبرانگیختگی یا کنارهگیری از فعالیتهای اجتماعی را از خود بروز میدهند، و باور دارند که مرگ آنها بیشتر از زندگیشان میارزد. بیشبرانگیختگی، همواره پیش از رفتار فداکارانهی گونههای غیرانسانی فرااجتماعی، در مواجهه با شکارچی و مهاجم دیده میشود. در میان انسانهای متمایل به خودکشی، بیشبرانگیختگی نیز میتواند مانند یک پاسخ مشابه به “شکار خود” باشد. شکار خود، موقعیتی است که فرد به خاطر شکار نشدن توسط یک اجتماع ترسناک و خطرناک به انزوا میرود و به مرور زمان، این انزوا، عامل تحلیل رفتن و از بین رفتن یا حتی خودکشی عامدانه میشود. کنارهگیری، در دیگر گونههای اجتماعی، به غیر از انسان، نیز دیده میشود، که برای جلوگیری از بیماری، خود را ایزوله میکنند. مؤلفهی کنارهگیری در میان انسانها، به شکل کنارهگیری اجتماعی خود را نشان میدهد. با این وجود، ممکن است به صورت کنارهگیری از غذا خوردن هم باشد، که این کنارهگیری با واکنش شکار خود، که در بالا اشاره شد، مرتبط است. مطالعات فراوان نشان داده است که رفتارهای غذایی نامنظم، به شدت با خودکشی مرتبط هستند. نمونههایی از گونههای فرااجتماعی وجود دارند که انتخاب میکنند تا زندگی خود را برای بقای اکثریت فدا کنند، و طرز فکر مشابهی نیز، در انسانهای متمایل به خودکشی دیده شده است. میان الگوهای بیشبرانگیختگی، کنارهگیری و احساس بار اضافی بودن بر روی دوش دیگران، یک همپوشانی وجود دارد. بر اساس این شباهتها، پژوهشگران چنین استدلال کردند که خودکشی، یک ناهنجاری در طبیعت فرااجتماعی انسان است.
در مقالهی آینده به بررسی رابطهی میان خودکشی و پاسخ اجتنابی میپردازیم. با ما همراه باشید.
منبع: Chiurliza, B., Rogers, M. L., Schneider, M. E., Chu, C., & Joiner, T. E. (2018). Evolutionary processes in suicide. Current Opinion in psychology, 22, 84-88
تألیف و ترجمه: دکتر مهدی علیمحمدی، الهه دهقانی
طراح تصویر: پارسا رستمی