پیش از پرداختن به علائم و درمان اختلال وسواس تمیزی باید ببینیم آیا هر میل به شستشو و تمیزی را می‌توان اختلال وسواس تمیزی به حساب آورد یا خیر. خیلی از افراد دوست دارند سینک آشپزخانه‌شان همیشه بدرخشد و اجاق گازشان کوچکترین ردی از آلودگی و چربی نداشته باشد. آیا این رفتارها نشانۀ OCD شستشو یا اختلال وسواس تمیزی است؟ پاسخ به این سوال مستلزم نگاهی عمیق‌تر به ماهیت OCD است و بررسی دلیل این که چرا برخی از افراد مبتلا به OCD به تمیزکاری‌های اجباری دچار می‌شوند؟
وسواس فکری_عملی یا (OCD) چیست؟
رابطۀ بین OCD و شستشوی افراطی به وسواس (افکار مکرر، مزاحم) و اجبار (رفتارها یا اعمال تکراری) بستگی دارد. وسواس‌ها و اجبارها در OCD در هم تنیده می‌شوند و تمایل شدیدی به تمیز کردن مکرر چیزها ایجاد می‌کنند. چه ارتباطی بین تمیزکاری و OCD وجود دارد؟
راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) یک راهنمای معتبر برای مشکلات مربوط به سلامت روان است. این منبع وسواس فکری-عملی را اختلالی توصیف می‌کند که باعث می‌شود افراد مجموعه‌ای از افکار ناراحت کننده و تصاویر ذهنی را تجربه کنند که از بین نمی‌روند و پایدار هستند.
در پاسخ به این افکار ناخواسته، افراد مبتلا به OCD ممکن است تمایل شدیدی برای تکرار برخی از اعمال داشته باشند. اعمال ممکن است رفتارهای فیزیکی (مانند چیدمان اشیاء به ترتیب خاص) یا ذهنی (مانند نیایش به روشی خاص) باشند.
برخی از افراد مبتلا به وسواس احساس می‌کنند که انجام این اقدامات تهدیدی جدی را خنثی می‌کند، یک وسوسۀ آزار دهنده را از بین می‌برد، یا اضطرابی که افکار ناخواسته ایجاد می‌کند را تسکین می‌دهد.
DSM-5 تأکید می‌کند که انجام این گونه اعمال اجباری زمان زیادی را افراد مبتلا به OCD می‌گیرند تا جایی که ممکن است زندگی اجتماعی، تحصیلی یا حرفه ای آنها را مختل کنند. به علاوه نیاز به انجام دقیق مناسک و اعمال اجباری خود یکی از دلایل جدی اضطراب است.
بنابراین، وقتی می‌گوییم فردی بهOCD شستشو یا اختلال وسواس تمیزی مبتلاست منظورمان چیزی بسیار فراتر از میل به کار یا زندگی در یک محیط تمیز است. وسواس تمیزی یک نیاز ناتوان کننده و آزارنده برای شستشو و تمیز کردن نواحی یا اقلام خاص است.
پس آیا نوعی OCD وجود دارد که تمرکزش بر تمیزکاری و شستشوست؟ اگرچه DSM-5 انواع فرعی OCD را فهرست نکرده است اما برخی از محققان وسواس‌ها و اجبارها را در «ابعاد علائم» دسته‌بندی می‌کنند. این دسته از علائم، اضطراب‌ها و الگوهای رفتاری مشابهی دارند. در اینجا نگاه کوتاهی کرده‌ایم به دسته‌بندی علائم OCD که در حال حاضر در تحقیقات علمی بررسی شده‌اند:
آلودگی و وسواس شستشو
برخی از افراد ترس شدیدی از آلوده شدن به میکروب‌ها، مایعات بدن یا مواد دیگر دارند. ترس از آلودگی‌های انتزاعی مثل طالع بد یا بدشانسی هم از این دسته است. برخی حتی ممکن است از آلوده کردن دیگران هراس داشته باشند.
وسواس در مورد آلودگی، افراد را وادار به رفتارهای اجباری شستشو و پاکسازی می‌کند. مبتلایان به اختلال وسواس تمیزی تصور می‌کنند که با تمیز کردن اشیا یا فضاها با ترتیب خاص یا با دفعات مشخص، می‌توانند از آلودگی، چرک یا عفونت جلوگیری کنند یا از آن نجات یابند.
وسواس تقارن و نظم
برخی دیگر از افراد اغلب به دلیل نوعی تفکر یا ایدۀ غیرواقعی یا خرافی، به چیدن اشیا با ترتیب خاصی مشغول می‌شوند. به عنوان مثال، افراد مبتلا به OCD ممکن است فکر کنند: «اگر لوازم آرایشم را دقیقاً با این فاصله کنار هم قرار ندهم، احتمالاً کسی امروز به من آسیب می‌رساند یا اگر امروز صبح پنج بار سینک ظرفشویی خود را تمیز کنم، برادرم مریض نمی‌شود.»
محققان دریافته‌اند که افراد مبتلا به وسواس اجباری تقارن و نظم، اغلب در ابراز خشم خود به روش‌های سالم ناتوانند و ممکن است سابقۀ تروما یا یک ضربۀ روانی شدید داشته باشند.
شک در مورد آسیب و وسواس واررسی
برخی از افراد مبتلا به OCD افکار مزاحم و ترس از آسیب رساندن به خود یا دیگران دارند. ترس بیش از حد از مسئولیت در قبال آسیب به دیگران می‌تواند منجر به رفتارهای واررسی اجباری شود؛ برای مثال، این افراد اتو یا اجاق گاز را برای اطمینان از خاموشی چندین بار چک می‌کنند..
افرادی که رفتارهای اجباری واررسی و چک کردن دارند، همیشه احساس می‌کنند کم و ناقصند، مگر اینکه مناسک یا رفتار خاصی را انجام دهند. سایر اجبارهای رایج عبارتند از تکرار برخی از دعاها یا اوراد برای دفع خطر یا کاهش اضطراب.
رفتار اجباری واررسی نیز مشابه تقارن و رفتارهای اجباری نظم، با اختلالات خشم و تروماهای فردی در ارتباط است.
وسواس افکار ناخوشایند و تشریفات ذهنی
برخی از افراد در مورد مسائل یا چیزهایی که حس خوب و اخلاق مدار بودن آنها را نقض می‌کند، مکرراً افکار مزاحمی را تجربه می‌کنند. این افکار ناخواسته اغلب مربوط به مسائل جنسی، خشونت یا تصاویری مذهبی است.
اگرچه افراد مبتلا به این خوشه از علائم OCD معمولاً سابقۀ خشونت ندارند، اما زمان و انرژی زیادی را صرف سرکوب یا پاک کردن این افکار می‌کنند. تلاش برای خنثی کردن افکار می‌تواند منجر به اضطراب بیشتر شود، که این خود افکار ناخواستۀ بیشتری تولید می‌کند در نتیجه، یک چرخۀ ناسالم از افکار اجباری و اجتنابی ایجاد می‌شود.
تا اینجا دیدیم که دو شاخه از علائمی که ذکر شد پیوند واضحی با رفتارهای وسواسی شستشو و تمیزی دارند: آلودگی و شستشو و همچنین تقارن و نظم.
علائم اختلال وسواس تمیزی چیست؟
اگر احساس می‌کنید که مبتلا به اختلال وسواس تمیزی هستید چون آلودگی و تمیز کردن برایتان خیلی اهمیت دارد، بهتر است این علائم را بشناسید:
- احساس انزجار یا ترس نسبت به اشیا یا مواد خاص، از جمله کثیفی، بیماری، ترشحات بدن، زباله‌ها یا مواد شیمیایی
- باور به این که ممکن است شما یا دیگران به وسیلۀ ابزارهای جادویی یا خیالی آلوده شوید، مانند گفتن برخی از نام‌ها یا اعداد خاص
- میل شدید به شستن مکرر دست‌ها یا دوش گرفتن
- استفاده از یک ترتیب و آداب خاص برای شستن خود یا محیط اطرافتان
- تغییر چند بارۀ لباس در طول روز
- اجتناب از مکان‌ها یا افرادی که ممکن است آلوده شده باشند
- انجام آداب و مراسم خاص دقیق ضد آلودگی
- ممانعت از ورود دیگران به فضاهای خود (از نظر تمیزی)
- آسیب رساندن به پوست و بدن خود از طریق تمیز کردن و شستشوی بیش از حد
و اگر مبتلا به اختلال وسواس هستید و برای شما مهم است که چیزها را متقارن یا مرتب نگه دارید، ممکن است متوجه شوید که:
- اگر بعضی چیزها «درست» مرتب نشده باشند، اضطراب جدی را تجربه کنید
- تمال دارید هر اتفاقی که برای یک طرف بدن شما میفتد، حتماً در طرف دیگر بدن‌تان تجربه کنید.
- می‌ترسید در نتیجۀ عدم تقارن یا تعادل، فاجعه‌ای رخ دهد
- مراسم و ترتیبات خاصی برای لمس کردن یا ضربه زدن به اجسام دارید
- چیزها را از روی عادت می‌شمارید.
وسواس فکری عملی یاOCD چگونه تشخیص داده می‌شود؟
روانشناس یا روانپزشک می‌تواند از طریق سوالاتی که از شما در مورد الگوهای فکری و رفتاری‌تان می‌پرسد یا با پرسش در مورد علائم ذکر شده در DSM-5، وضعیت شما را تشخیص دهد. معاینۀ فیزیکی توسط پزشک نیز می‌تواند کمک که متوجه شوند آیا علائمی که تجربه می‌کنید به علت OCD است یا ناشی از یک بیماری زمینه‌ای دیگر.
درمان اختلال وسواس تمیزی یا شستشو
وسواس فکری-عملی یا OCD اختلالی است که به خوبی بررسی و شناخته شده است. پزشکان، روانپزشکان و روانشناسان روش‌های درمانی متعددی را برای درمان اختلال وسواس تمیزی پیدا کرده‌اند که می‌تواند علائم شما را کاهش دهد و کیفیت زندگی روزمره تان را بهبود بخشد.
درمان شناختی_رفتاری وسواس
درمان شناختی رفتاری (CBT) یک روش درمانی مؤثر برای بسیاری از افراد مبتلا به انواع علائم وسواس است. در یک جلسۀ CBT، درمانگر با شناسایی الگوهای فکری که دیدگاه شما را نسبت به واقعیت مخدوش کرده و باعث استرس شما شده است، به کاهش اضطراب کمک می‌کند. سپس به شما کمک کند بازسازی این افکار را به روش‌های سازنده یاد بگیرید. منابع معتبری نشان داده‌اند که رویکرد درمانی CBT ارتباطات را در سرتاسر مغز، به ویژه در مناطقی که با توانایی در کنترل تفکر و تعادل احساسات سروکار دارند، تقویت می‌کند.
در معرض محرک قرار گرفتن و پیشگیری از پاسخ
قرار گرفتن در معرض و پیشگیری از پاسخ (ERP) نوع دیگری از درمان است که در درمان OCD موثر شناخته شده است. در ERP، شما و درمانگرتان در کنار هم محرک‌های بیرونی و درونی که باعث ایجاد اضطراب و رفتارهای اجباری در شما می‌شوند را شناسایی می‌کنید. همچنین شما توضیح می‌دهید که فکر می‌کنید اگر رفتار یا مناسکی را دقیقاً انجام ندهید، چه اتفاقی رخ خواهد داد.
سپس درمانگر به شما کمک می‌کند تا به تدریج با این موقعیت‌های اضطراب‌آور روبرو شوید – هم در تخیل و هم در زندگی واقعی – بدون آنکه لازم باشد رفتاری اجباری در واکنش به آن انجام دهید.
دارو درمانی
دکتر شما ممکن است برای کاهش علائم آزاردهندۀ وسواس تمیزی برای شما دارو تجویز کند. مهم است که از درمان دارویی اجتناب نکنید و بنا بر تشخیص روانپزشک برای کاهش علائم وسواس تمیزی داروهایتان را مصرف کنید.
به خاطر داشته باشید که بهترین نتایج زمانی اتفاق می‌افتد که وسواس افراد به موقع تشخیص و سپس یک برنامۀ درمانی منسجم و درست بلافاصله آغاز شود.
گروه درمانی وسواس تمیزی
روان درمانی های گروهی جایگزین مناسبی برای درمان فردی و پزشکی است. مطالعات دیگری نشان داده‌اند که اثرات درمان‌های گروهی برای مدتی باقی می‌ماند. به علاوه، گروه درمانی و درمان‌های گروهی شناختی-رفتاری روشی مقرون به صرفه و کارآمد برای درمان اختلال وسواس تمیزی و افزایش کیفیت زندگی است.
منبع: