احساس حقارت یک حالت روانشناختی است، که در آن فرد، نسبت به دیگران، خود را کم ارزش‌تر، دارای توانمندی کمتر یا کم‌کارتر می‌داند و همواره دیگران را برتر از خود می‌پندارد. این احساس می‌تواند از مقایسه‌ی خود با دیگران، داشتن عزت نفس پایین یا تجربه‌ی مورد نقد قرار گرفتن ناشی شود. افرادی که احساس حقارت می‌کنند، ممکن است با شک و تردید به خود، کمبود اعتماد به نفس و تصور منفی از خود دست و پنجه نرم کنند، که این مسأله می‌تواند بر زندگی شخصی و حرفه‌ای آن‌ها تأثیر زیادی داشته باشد.
احساس حقارت می‌تواند از عوامل مختلفی مانند تربیت، محیط اجتماعی، تجربیات گذشته یا حتی ویژگی‌های شخصیتی و ذاتی فرد، ناشی شود. توجه به این نکته مهم است که همه‌ی افراد، گاهی اوقات احساس حقارت را تجربه می‌کنند، اما زمانی که این احساسات، مزمن یا ناتوان‌کننده می‌شوند، می‌توانند باعث مشکلات سلامت روان، مانند اضطراب، افسردگی یا کناره‌گیری اجتماعی شوند. پرداختن به احساس حقارت، اغلب، شامل شناخت و به چالش کشیدن الگوهای فکری منفی، توسعه‌ی راهبردهای مقابله‌ای سالم و جستجوی حمایت از دوستان، خانواده یا متخصصان سلامت روان است.
نمونه‌هایی از احساس حقارت در دنیای صنعتی امروز
در دنیای صنعتی و به شدت رقابتی امروزی، احساس حقارت می‌تواند به طرق مختلفی ظاهر شود. در اینجا چند نمونه آورده شده است:
مقایسه در محل کار: کارمندان ممکن است هنگام مقایسه‌ی مهارت‌ها، عناوین شغلی یا حقوق خود با همکاران، احساس حقارت کنند، که در نهایت، شک و تردید به خود، انگیزه‌ی پایین و نارضایتی از عملکرد شغلی خود را تجربه می‌کنند.
رسانه‌های اجتماعی: قرار گرفتن مداوم در معرض حلقه‌های برجسته‌ی انتخاب شده توسط دیگران، در پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی، می‌تواند احساس حقارت را تشدید کند، زیرا مردم، زندگی، دستاوردها و ظاهر خود را با آنچه که دیگران از خود به اشتراک می‌گذارند، مقایسه می‌کنند.
مصرف‌گرایی و مادی‌گرایی: تأکید بر ثروت و دارایی‌های مادی، می‌تواند باعث ایجاد احساس حقارت برای کسانی شود، که نسبت به اطرافیان خود، توانایی مالی پایین‌تری دارند. حتی گاهی، افرادی که ترجیح می‌دهند تا جدیدترین وسایل، ماشین‌ها یا گرایش‌های مد را دنبال نکنند هم، با قیاس خود با میزان به روز بودن دیگران و توجه اطرافیان به این افراد، ممکن است احساس حقارت را تجربه کنند.
تحصیلات و صلاحیت‌ها: افرادی که دارای مدارک تحصیلی پیشرفته یا گواهینامه‌های معتبر نیستند، ممکن است احساس حقارت را تجربه کنند، به خصوص زمانی که اطراف آن‌ها با همتایان تحصیل‌کرده و بسیار واجد شرایط، احاطه شده باشد.
ظاهر فیزیکی: در جامعه‌ی امروزی که بیش از هر زمان دیگری، به زیبایی، اندام و آمادگی جسمانی افراد اهمیت می‌دهد، اگر افراد استانداردهای متعارف جذابیت، شکل بدن یا اندازه را دارا نباشند، ممکن است احساس حقارت کنند.
فناوری و نوآوری: پیشرفت‌های سریع در فناوری، ممکن است منجر به احساس حقارت برای کسانی شود، که همواره احساس عقب ماندن از سرعت رشد فناوری روز را داشته و برای همگام شدن با جدیدترین ابزارها، نرم افزارها و پلتفرم‌ها، مدام تلاش می‌کنند. این مسأله بر شایستگی حرفه‌ای آن‌ها تأثیر می‌گذارد و خود را شایسته‌ی جایگاه‌های ارزشمند نمی‌دانند.
والدین و زندگی خانوادگی: والدین ممکن است هنگام مقایسه‌ی مهارت‌های فرزندپروری، دستاوردهای فرزندان یا پویایی خانواده‌ی خود با سایر خانواده‌ها، احساس حقارت کنند، شک وتردید را تجربه کرده و مضطرب شوند.
نگرانی‌های زیست‌محیطی: امروزه گروه‌های حمایتی برای محیط زیست، بیش از پیش، تبلیغات و فعالیت می‌کنند و مردم را به اینگونه اقدامات دعوت می‌کنند. در این میان ممکن است افرادی که از خود چنین تصوری دارند که برای رسیدگی به مسائل زیست‌محیطی، مانند کاهش ردپای کربن، بازیافت یا اتخاذ شیوه‌های سبک زندگی پایدار، به اندازه‌ی کافی تلاش نمی‌کنند یا با کسانی که چنین دغدغه‌هایی دارند، همگام نیستند، احساس حقارت کنند.
چگونه احساس حقارت، سبک زندگی انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد؟
احساس حقارت می‌تواند، به طور قابل توجهی، بر جنبه‌های مختلف زندگی افراد تأثیر بگذارد:
عزت نفس و اعتماد به نفس: احساس حقارت مزمن، می‌تواند عزت نفس و اعتماد به نفس فرد را از بین ببرد و باور به توانایی‌های خود، و مهارت‌های رویارویایی با چالش‌های جدید را برای او دشوار کند.
روابط: احساس حقارت می‌تواند روابط شخصی و حرفه‌ای را تحت تأثیر قرار دهد، زیرا فرد آسیب‌دیده ممکن است خود را لایق عشق، حمایت یا احترام دیگران نداند. آن‌ها همچنین ممکن است، بیش از حد، نسبت به انتقاد یا موارد جزئی حساس شوند، و به درگیری یا کناره‌گیری از تعاملات اجتماعی پناه ببرند.
تصمیم‌گیری: احساس حقارت می‌تواند تصمیم‌گیری را برای افراد دشوار کند، زیرا فرد مدام می‌ترسد که گزینه‌ی اشتباهی را انتخاب کند، یا نظراتش ارزشی نداشته و نادیده گرفته شوند. که به عدم تصمیم‌گیری و فرصت‌های از دست رفته منتهی می‌شود.
سلامت روان: احساس حقارت مداوم، می‌تواند به ایجاد مشکلات مربوط به سلامت روان، مانند اضطراب، افسردگی یا اضطراب اجتماعی کمک کند، که می‌تواند بر سبک زندگی و رفاه کلی فرد تأثیر بگذارد.
دستاورد و انگیزه: زمانی که فردی احساس حقارت می‌کند، ممکن است انگیزه‌ی لازم برای پیگیری اهداف خود را نداشته و باور داشته باشد که قادر به دستیابی به موفقیت نیست. احساس حقارت در این زمینه، می‌تواند منجر به رکود و عدم تحقق پتانسیل‌های فرد شود.
مکانیسم‌های مقابله: برای مدیریت احساس حقارت، برخی از افراد ممکن است به مکانیسم‌های مقابله‌ای ناسالم، مانند سوءمصرف مواد، پرخوری یا درگیر شدن در رفتارهای پرخطر متوسل شوند، که می‌تواند پیامدهای منفی طولانی‌مدتی بر سلامت و رفاه آن‌ها داشته باشد.
انزوای اجتماعی: افرادی که احساس حقارت می‌کنند، ممکن است از موقعیت‌های اجتماعی اجتناب کنند، یا دچار اضطراب اجتماعی شوند، که انزوا، تنهایی و کاهش شبکه‌ی حمایتی را برای آن‌ها به دنبال دارد.
بهترین شیوه‌ی مدیریت احساس حقارت چیست؟
مدیریت احساس حقارت، مستلزم شناخت و پرداختن به افکار و باورهایی است، که در ایجاد این احساسات نقش داشته‌اند. در اینجا چند راهکار برای کمک به مدیریت و غلبه بر احساس حقارت آورده شده است:
خودآگاهی را توسعه دهید: تشخیص دهید که چه زمانی احساس حقارت دارید و سعی کنید افکار، باورها یا محرک‌هایی که در ایجاد این احساسات نقش دارند، را شناسایی کنید.
افکار منفی را به چالش بکشید: وقتی متوجه افکاری می‌شوید که احساس حقارت شما را تشدید می‌کنند، آن‌ها را با دیدگاه‌های منطقی و متعادل به چالش بکشید. در آن زمان، نقاط قوت، دستاوردها و ویژگی‌های منحصر به فرد خود را به خود یادآوری کنید.
روی خودسازی تمرکز کنید: به جای مقایسه‌ی خود با دیگران، روی رشد و پیشرفت شخصی خود تمرکز کنید. اهداف واقع‌بینانه برای خود تعیین کنید و از دستاوردهای کوچک خود در طول مسیر غافل نشده و آن‌ها را جشن بگیرید.
شفقت به خود را در وجودتان پرورش دهید: تمرین کنید که نسبت به خودتان مهربان و فهمیده باشید، به ویژه زمانی که اشتباهی کرده یا احساس ناکافی بودن می‌کنید. بپذیرید که هرکسی ضعف‌هایی دارد و هیچ ایرادی ندارد که کامل نباشید و این، موضوعی کاملاً طبیعی است.
اطراف خود را با تأثیرات مثبت احاطه کنید: یک گروه حمایتی از دوستان، اعضای خانواده و همکاران ایجاد کنید که شما را تشویق می‌کنند. از افرادی که شما را پایین می‌آورند، تخریب می‌کنند و به احساس حقارت شما دامن می‌زنند، دوری کنید.
قرار گرفتن در معرض رسانه‌های اجتماعی را محدود کنید: مدت زمانی که در رسانه‌های اجتماعی می‌گذرانید، را کاهش دهید، زیرا اغلب می‌تواند احساس حقارت را، از طریق نمایش‌های زندگی ایده‌آل و غیرواقعی از دیگران تشدید کند.
سازوکارهای مقابله‌ای سالم ایجاد کنید: در فعالیت‌هایی شرکت کنید که به مدیریت استرس و تقویت خلق‌وخوی شما کمک می‌کند، مانند ورزش، مدیتیشن یا سرگرمی‌هایی که از انجام آن‌ها لذت می‌برید.
از یک فرد حرفه‌ای در این زمینه کمک بگیرید: اگر احساس حقارت، به طور قابل توجهی، بر زندگی یا سلامت روان شما تأثیر می‌گذارد، به دنبال کمک از یک متخصص سلامت روان مانند یک درمانگر یا مشاور باشید. آن‌ها می‌توانند به شما کمک کنند تا استراتژی‌های شخصی‌سازی‌شده، برای رسیدگی و غلبه بر احساس حقارت خود ایجاد کنید.
به یاد داشته باشید، غلبه بر احساس حقارت، نیاز به زمان و تلاش مداوم دارد. در این مسیر، با خودتان صبور باشید و این راهکارها را به طور مرتب تمرین کنید.
دکتر مهدی علی‌محمدی
طراح تصویر: پارسا رستمی