خانه‌ای تمیز و زیبا چیزی است که هر ایرانی دوست دارد نوروز را با آن شروع کند. خیلی اوقات تا ساعتی پیش از نوروز اعضای خانواده‌ها مشغول تمیزکاری و رسیدگی به جزئیات هستند تا خانه را برای تحویل سال آماده کنند. اما آیا این می‌تواند نشانه‌ای از اختلال وسواس تمیزی یا وسواس فکری-عملی باشد؟ جواب خیلی کوتاهش این است که هم بلی و هم خیر.
تلاش برای تمیز نگه داشتن محیط زندگی یکی از نشانه‌های سلامت عاطفی افراد است. اما وقتی این نیاز به تمیزکاری شکلی اجباری و وسواس گونه به خود می‌گیرد می‌تواند ناشی از مشکلات و اختلالات روان باشد.
آمارها نشان می‌دهند که پیش از آغاز سال نو بسیاری از افراد مخصوصاً زنان در ایران دچار دردهای اسکلتی عضلانی مانند کتف درد، گردن درد، کمردرد و عوارض ناشی از استنشاق گازهای سمی مثل انواع مسمومیت‌ها و عوارض ریوی مانند تنگی نفس و آسم، بیماری‌های پوستی، سوزش و خارش پوست دست می‌شوند به علاوه، سقوط از بلندی شامل نردبان، پشت بام و لیز خوردن و برق گرفتگی نیز در این موقع سال مشاهده می‌شود. به همین دلیل برخی این رفتارهای افراطی پیش از نوروز را به نام وسواس تمیزی می‌شناسند.
با این حال، ترس وسواسی از آلودگی همراه با رفتارهای گریزناپذیر یا اجباری نظافت و ضدعفونی کردن یکی از زیرشاخه‌های OCD (اختلال وسواس فکری-اجباری) است. تمیزکارهای وسواسی مجبورند تمیز کنند و هر روز ساعت‌ها را صرف فعالیت‌های تشریفاتی می‌کنند که تنها تسکین موقتی را ارائه می‌دهد و آنها را اسیر رفتار خود می‌کند و در عین حال باعث می‌شود از دوستان و عزیزان خود دور شوند.
عشق به تمیزی یا اختلال وسواس تمیزی
اختلال وسواس تمیزی فراتر از یک نیاز ساده برای حفظ یک خانۀ منظم و بهداشتی است. این نشانۀ یکی از زیرشاخه‌های متعدد اختلال وسواس فکری جبری است. افرادی که از وسواس تمیزی اجباری رنج می‌برند از گستردگی آلودگی، میکروب‌ها، آلودگی‌های محیطی یا سموم شیمیایی واهمه دارند. آنها همچنین ممکن است از بیمار شدن یا ابتلا به برخی بیماری‌ها مانند آنفولانزا، سرطان یا HIV بترسند. تمیز کردن اجباری این افراد حتی ممکن است با تفکر جادویی همراه باشد که مثلاً اگر به اندازه کافی همه چیز شسته یا تمیز شود، می‌توان از یک پیامد فاجعه بار منفی جلوگیری کرد.
چرخۀ OCD یا اختلال وساس تمیزی
برای درک اینکه چرا افراد رو به تمیزکاری وسواسی می‌آورند بهتر است چرخۀ OCD را بشناسیم.
- وسواس: وسواس یک فکر یا احساس غیرارادی و مزاحم است. با بمباران فرد مبتلا به OCD با ترس از آلوده شدن یا اشتباه بودن یک سطح یا شی خاص، رفتار تمیز کردن اجباری را تحریک می‌کند
- اضطراب: فکر وسواسی منجر به ایجاد اضطراب غیرقابل تحمل می‌شود.
- رفتار اجباری: برای کاهش اضطراب، فرد به تشریفات پاکسازی اجباری خود متوسل می‌شود. آنها ممکن است فعالیت خود را به یک منطقه محدود کنند. برخی از تمیزکارهای OCD روی شستن دست‌ها و دوش گرفتن یا ضد عفونی کردن دستگیره‌ها و کلیدهای چراغ تمرکز می‌کنند؛ برای برخی نیز ممکن است در کل زندگی‌شان ادامه یابد
- تسکین موقت: تمیز کردن باعث رهایی از ترس‌های وسواسی می‌شود. با این حال، تسکین فقط موقتی است. به زودی، افکار وسواسی آلودگی برمی‌گردند و این چرخه بارها در یک روز تکرار می‌شود.
با شناختن این چرخه می‌توانیم متوجه شویم که تمیزکاری‌های افراطی ایرانی‌ها پیش از آغاز سال نو را نمی‌توان به راحتی در دستۀ وسواس فکر-عملی یا OCD گنجاند.
اما چرا گاهی بسیار افراطی عمل می‌کنیم و حتی باعث آسیب به خود یا دیگر اعضای خانواده می‌شویم؟ این می‌تواند دلایل زیادی داشته باشد، شاید حس تنهایی در به انجام رساندن یک سنت دیرینه یا حتی کمال‌گرایی افراطی. اگر در مواردی نیاز به تمیزکاری خیلی شکل جدی‌تری به خود گرفت تا جایی که حس کنیم در چرخۀ وسواس گرفتار شده‌ایم دستور عمل زیر می‌تواند کمک‌کننده باشد:
شکستن چرخۀ تمیز کردن وسواسی
کلید توقف مراسم پاکسازی OCD، شکستن چرخۀ OCD است. با انجام مراحل زیر می‌توان این کار را انجام داد.
- با ترس‌های خود مقابله کنید: به جای اجتناب از افکار مزاحم آلودگی، نکته کلیدی این است که با آنها روبرو شوید و سعی کنید در برابر وسوسه پاسخگویی با تمیز کردن اجباری مقاومت کنید. هدف جدا کردن فکر از عمل است. به مرور زمان، قرار گرفتن در معرض محرک‌های ترسناک، وسواس‌های مزاحم و ناراحتی‌های بعدی را کاهش می دهد.
- حواس تان باشد: می‌توانید با حواس پرتی در هنگام تمیز کردن یک ناحیه به جای پاسخ دادن بدون توجه به محرک، میل‌های OCD را پیش بینی کنید و در نهایت نیاز به تمیز کردن مکرر همان چیز را کاهش دهید
- عدم قطعیت را بپذیرید: OCD در عدم اطمینان رشد می کند و ذاتاً یک بیماری شک است. وقتی افکار «چه می‌شود اگر» شروع به انباشته شدن می‌کنند، بهترین رویکرد این است که بپذیرید هر چقدر هم که تمیز و ضدعفونی کنید، کنترلی بر پاک بودن مطلق ندارید.
در نهایت می‌توان با درخواست کمک از اعضای خانواده، دوستان یا بهره‌مندی از خدمات موسسات، به خودتان کمک کنید تا این موقع از سال را با خستگی و آسیب کمتری سپری کنید. و البته توجه داشته باشید که اگر نیاز به تمیزکاری و نظافت واقعاً شکل وسواس اجباری و ادامه‌دار دارد باید حتماً با همراهی روان درمانگران به جنگ آن بروید.
در مورد وسواس فکری-عملی همچنین می‌توانید تأثیر هنر بر وسواس فکری-عملی را بخوانید.